Figury niemożliwe

pobierz

Nagrobek Adolfa Szyszko-Bohusza (fragment), projekt: Witold Korski, ok. 1951, Cmentarz Rakowickie, Kraków. Fot. Wojciech Wilczyk, CC BY-SA 3.0Adolf Szyszko-Bohusz, autor baldachimu, pozostaje anonimowy w międzynarodowym dyskursie. Chociaż był rówieśnikiem Waltera Gropiusa, a w jego realizacjach odnajdziemy wczesne przykłady sięgania po wzory modernizmu, nie należał do przedstawicieli awangardy. Charakteryzuje go natomiast podobny do poczynań Jožego Plečnika czy Erica Gunnara Asplunda sposób odwoływania się do przeszłości i motywów regionu. Szczególnie analogia do Plečnika jest istotna. Obaj niemal równocześnie przebudowywali dawne rezydencje królewskie na nowoczesne siedziby głów państw, Plečnik na praskich Hradczanach, Szyszko-Bohusz w Krakowie i w Warszawie. U obu odnajdziemy także specyficzne rozpięcie pomiędzy nowoczesnością a tradycją klasyczną, a także duże wyczucie detalu i kompozycji. Analizując działalność Adolfa Szyszko-Bohusza, warto także podkreślić jego unikalną zdolność do konstruowania figur symbolicznych. Zmieniając zrujnowane zamki i pałace, a także wznosząc nowe gmachy publiczne i kościoły, nadawał im siłę prostego znaku, aby czytelnym i zrozumiałym dla wielu językiem mówiły w imieniu narodu lub jego przywódców. Projekty Adolfa Szyszko-Bohusza, choć nieobecne w szerokim dyskursie badań nad nowoczesnością, tym bardziej wydają się wymowne w opowieści o architekturze międzywojennej Europy Środkowej traktowanej jako narzędzie służące tworzeniu narodów.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Licencja: CC BY-SA 3.0

Figury niemożliwe, wizualizacja wystawy w Pawilonie Polskim, 14. Międzynarodowa Wystawa Architektury, 2014. Rendering: Kacper Kępiński

We wczesnych projektach wejście do krypty w formie gotyckiej świątyni wieńczyła figura husarza na koniu. Wybudowane ostatecznie wejście — ukończone w 1937 roku — jest o wiele mniej teatralne. Ta prosta budowla zawiera wszystkie elementy należące do słownika klasycznej architektury: korynckie kapitele, balustrady oraz łacińską inskrypcję (Corpora dormiunt, vigilant animae — Ciała śpią, dusze czuwają), jednakże Szyszko-Bohusz skomponował je w osobliwy sposób. Kolumny nie wydają się pełnić swojej tradycyjnej funkcji podtrzymującej konstrukcję: masywna płyta odlana z miedzi i brązu znajdująca się nad wejściem spoczywa na schowanych słupkach. Sprawia wrażenie, jakby unosiła się nad biegnącymi w dół schodami, przecząc prawom grawitacji. Optycznie pionowe linie kolumn ciągną się „poprzez” płytę ku sześciu zwieńczeniom mającym formę wojskowych krzyży. Podobnie jak w wypadku współczesnego mu Jožego Plečnika, który odpowiadał za przebudowę praskiego zamku na Hradczanach w latach 1920−1934, podejście Szyszko-Bohusza do klasycyzmu cechowało się ekspresją, a nawet ekscentryzmem.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Licencja: CC BY-SA 3.0

Tablica upamiętniająca ofiary katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem, projekt: Marta Witosławska, 2010, Wawel, Kraków. Fot. Anna Stankiewicz,

Pogrzeb pary prezydenckiej na Wawelu był konsekwencją logiki dramatu żałobnego i w intencjach miał zjednoczyć podzieloną politycznie narodową wspólnotę. Nie zajmuje mnie tu jednak zupełnie wymiar polityczny zdarzenia. Z kulturowego punktu widzenia ważne jest co innego: żałobny spektakl odpowiadał wymogom chwili podyktowanym przez mitologiczny imperatyw śmierci patriotycznie wzniosłej. Oto po raz kolejny w ostatnich dwóch stuleciach polskiej historii okazało się, że śmiertelne szczątki zasłużonych nie kończą swojego żywota w grobie, ale wchodzą z ogromną mocą w uniwersum symboliczne. Uwolnione od materialności zaczynają znaczyć w innym porządku. Zmarłych nie ma już pośród nas, ale sprawują nad nami władzę. Grób pary prezydenckiej został semiotycznie naznaczony, promieniuje na zewnątrz. Zwłoki symboliczne angażują, wywierają nacisk, skłaniają do działania, łączą i dzielą. Jedno jest pewne: umarli wciąż do nas mówią z „żywego” grobu, są nam potrzebni, a my im. To my przecież wprawiamy w ruch te martwe ciała opuszczone przez dusze. I to los żywych jest tutaj główną stawką w grze.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Wnętrze Sali Honorowej w Pawilonie Polskim, Wystawa Światowa, Paryż, 1937, projekt: Bogdan Pniewski, Stanisław Brukalski, 1936-1937. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Dla Marszałka, jak i dla innych polityków jego generacji było oczywiste, że aby skutecznie walczyć z zaszłościami czasów zaborów, potrzebna jest kreacja znaczeń, symboli i mitów, które Polskę i Polaków nie tyle zjednoczą, co pozwolą im stać się nowoczesnym narodem. W tym celu w latach dwudziestych XX wieku sprowadzano do Polski zwłoki zmarłych na obczyźnie bohaterów oraz wznoszono nowe symboliczne gmachy publiczne. Przytoczona w skrócie historia budowy baldachimu nad wejściem do krypty Piłsudskiego świetnie wpisuje się w ten schemat, pokazując, jak w ostatnich latach niepodległości rodził się jeden najważniejszych mitów wykreowanych przez II Rzeczpospolitą. Niosąc czytelny dla Polaków silny ładunek emocjonalny, baldachim do dzisiaj wpisuje się w krajobraz semantyczny całego regionu Europy Środkowej, który po 1918 roku stał się miejscem narodzin nowych państw i budowania ich tożsamości. Projekt poprzez swoją formę pokazuje zmagania lokalnych architektów z fenomenem rodzącej się architektury nowoczesnej, ale także odnosi się do kolejnego istotnego elementu filozofii modernizmu, który szczególnie ważny okazał się w Europie Środkowej czasów międzywojnia — zwraca uwagę na samo pojęcie narodu jako formy, którą postanowiono skonstruować niejako odgórnie.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Licencja: CC BY-NC-ND

Adolf Szyszko-Bohusz, projekt elewacji południowej Domu im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Krakowie, 1932. Opublikowane w „Architekcie”, z. 4, 1932

Przenikliwy teoretyk nowoczesności Fredric Jameson uważa, że nowoczesność należy wyraźnie odróżnić od samej tylko modernizacji. Jego zdaniem projekt nowoczesny składa się z dwóch elementów: infrastrukturalno-materialnej bazy — technologii, rozwiązań organizacyjnych, maszyn, urządzeń itp., oraz społeczno-ideowej nadbudowy — zespołu norm i wartości kojarzonych z nowoczesnością takich jak równość, sprawiedliwość społeczna, świeckość itd. Pierwszy element Jameson nazywa modernizacją, drugi — modernizmem. Nowoczesność to jego zdaniem skomplikowana gra pomiędzy tymi dwoma elementami działającymi razem. Główny nurt polskiego społeczeństwa i polityki wydaje się zainteresowany przede wszystkim infrastrukturalno-materialnym aspektem projektu nowoczesnego i robi, co może, aby uniknąć komponentu ideologicznego. Autostrady, internet, szybka kolej, bankomaty — tak! Równouprawnienie kobiet, prawa mniejszości seksualnych, skuteczne rozdzielenie religii i państwa, racjonalne planowanie przestrzeni miejskich, redukcja nierówności materialnych poprzez aktywną politykę redystrybucyjną — nie! To nie jest sposób na budowę społeczeństwa nowoczesnego w sensie, o jaki chodzi Jamesonowi, ale raczej na modernizację bez modernizmu. Polska jest pod tym względem synekdochą całego regionu.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Anıtkabir — Mauzoelum Mustafy Kemala Atatürka, projekt: Emin Halid Onat, Ahmet Orhan Arda, 1953, Ankara. Fot. Raskolt

Właśnie w ten sposób zarządzana jest pamięć — poprzez narodowe święta i rocznice, pomniki i monumenty — tak tworzy się narodowa identyfikacja. Pomniki zatem, choć uzurpują sobie formę ewokującą ponadczasowość, nieśmiertelność, a co najmniej długie trwanie (świadczy o tym sam materiał — kamień), są wytworami ściśle politycznymi. Monument i jego znaczenie kreowane są w konkretnym czasie, miejscu i poprzez doraźną polityczną intencję.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Licencja: CC BY-SA

Jakub Woynarowski, Niewidzialność, 2014

Strukturą jeszcze mniej widoczną i bardziej zagadkową jest rozległy obszar na niemieckiej wyspie Uznam, który naziści przeznaczyli na produkcję i testowanie rakiet: Peenemünde. W mojej ocenie kompleks ten znacznie lepiej obrazuje związek pomiędzy reżimem hitlerowskim a architekturą niż bombastyczne projekty nowego Berlina, jakie dla Hitlera wykonywał Albert Speer. Można powiedzieć, że elektrownię, fabryki produkujące ciekły wodór i tlen oraz hale przeznaczone do produkcji rakiet — w znacznej części zachowane — wybudowano w stylu sachlich (rzeczowym). Betonowy szkielet pozostawiono widoczny, podobnie jak ceglane wypełnienie. Walter Schlempp, dawny członek berlińskiej ekipy Speera, zaprojektował surową architekturę, która miała pomieścić wysoce zaawansowany program technologiczny. Jednak, zgodnie z założeniami, ta elegancka i wyrafinowana interpretacja przemysłowego modernizmu miała być niewidoczna, ukryta przed wzrokiem samych Niemców, nie wspominając o innych narodowościach.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Licencja: CC BY-ND 2.0

Nagrobek Adolfa Loosa, projekt własny, 1931, Zentralfriedhof, Wiedeń. Fot. Lucy Janes

Wejście Polski w nowoczesność jest od samego początku wejściem antagonistycznym, konfrontacją z siłą, która daje nowe możliwości, ale jednocześnie niszczy. Z tego powodu stosunek Polaków do nowoczesności był i jest ambiwalentny. Nowoczesny ład jawi się jako porządek, który z jednej strony imponuje swoimi osiągnięciami i kusi możliwościami, z drugiej jednak napawa strachem oraz nienawiścią, ponieważ niszczy tradycyjne wzory naszej kultury. Nowoczesność jednocześnie pociąga i odpycha.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Licencja: CC BY-SA 3.0

Struktura marmuru, baldachim nad wejściem do krypty Marszałka Józefa Piłsudskiego pod Wieżą Srebrnych Dzwonów na Wawelu, Kraków. Fotomontaż PROPS

Nowe zejście do krypty — opisywane zazwyczaj jako baldachim, w nawiązaniu do tkaniny osłaniającej w europejskiej tradycji królewskie trony i łoża — podkreślało Piłsudskiego status zwycięzcy. Zostało wykonane ze zdobyczy wojennych. Elementy kamienne wykuto z granitu wcześniej służącego jako cokół, na którym znajdowała się brązowa rzeźba Ottona von Bismarcka stojąca w Poznaniu do roku 1918. Sześć jadeitowych kolumn zostało uratowanych z warszawskiej cerkwi Aleksandra Newskiego. Poświęcona przez Rosjan pamięci procarskich Polaków skazanych na śmierć przez powstańców styczniowych i stanowiąca oznakę rosyjskiej władzy, cerkiew katedralna została zbudowana w latach 1894−1912, by wkrótce potem, po długich dyskusjach i kilku protestach, zostać zburzona w latach 1924−1926. Ośmioboczne bazy i korynckie kapitele zostały odlane ze stali pochodzącej z austriackiej broni. Symbolika tych elementów była wyraźna, nie służyły już dłużej wrogom Polski, tylko pełniły służbę u wielkiego zjednoczyciela — Marszałka. W wypadku jadeitowych kolumn mógł również odgrywać rolę pewien — bardziej prywatny — symbolizm. Warszawska katedra, z której pochodziły, została zaprojektowana przez przedwojennego petersburskiego nauczyciela Szyszko-Bohusza, Leontija Benois. Ta ekspresja patriotyzmu mogła być zatem również wyrazem ojcobójstwa.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Baldachim i płyta przy wejściu do krypty Marszałka Józefa Piłsudskiego, projekt: Adolf Szyszko-Bohusz, 1937, Wawel, Kraków. Fot. Adam Engelman, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa

Płyta z inskrypcją nie jest osadzona na kapitelach kolumn, ale na niewielkich ukrytych elementach, przez co wydaje się lewitować w powietrzu. Temu konstrukcyjnemu rozdzieleniu towarzyszy sentencja: Corpora dormiunt, vigilant animae (Ciała śpią, dusze czuwają). Baldachim odwzorowany pozornie dokładnie w skali 1:1 w Pawilonie Polonia jeszcze silniej ujawnia to rozdarcie poprzez autentyczne fizyczne oderwanie ciężkiej płyty od podtrzymujących ją podpór. Wzmocniony zostaje w ten sposób manierystyczny gest konstrukcyjnej niemożliwości, który w projekcie Szyszko-Bohusza rozdzielał dwa porządki: doczesny porządek śmierci i wieczną domenę ducha. Klasyczny ład uległ tu odwróceniu, by zaznaczyć pewną romantyczną, a może surrealistyczną logikę, sytuując prawdziwą aktywność w krainie umarłych, sen zaś w świecie realnym. Widziany z tej perspektywy baldachim przestaje być solidną klasyczną edykulą, pierwotną konstrukcją, do której odwoływali się tak klasycyści (Marc-Antoine Laugier), jak i moderniści (Le Corbusier), a staje się onirycznym konstruktem przeczącym zasadom tektoniki. W szczelinie, która nie ma prawa istnieć pomiędzy podporą a tym, co się na niej wspiera, mieści się wiele napięć decydujących o symbolice dzieła Szyszko-Bohusza. To napięcia pomiędzy klasycznym porządkiem kolumn a abstrakcyjnym, modernistycznym charakterem płyty, pomiędzy tradycją a nowoczesnością, pomiędzy doczesnością a wiecznością, pomiędzy przeszłością a przyszłością, życiem a śmiercią…

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Warta honorowa przy trumnie Józefa Piłsudskiego, Wawel, Kraków. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Nie ma bodaj wątpliwości, że czarna nić żałobna przenika głęboko tkankę polskiego życia. I to na wielu polach. Od specyficznego modelu polskiego katolicyzmu (z silnie eksponowanym wątkiem Chrystusa ukrzyżowanego), przez zachowania mające miejsce w przestrzeni publicznej (pogrzeby wielkich artystów i polityków, które stają się patriotycznymi spektaklami), po dzieła sztuki (teatr wypełniony duchami zmarłych, ale i wielkie dokonania filmowe idące po jego śladach). Śmierć może i jest mistrzem z Niemiec, ale — jak się okazuje — w Polsce też odnajduje się całkiem nieźle. To od dwóch stuleci niezbywalny element naszego wyposażenia symbolicznego, ideowy fundament polskiej wyobraźni zbiorowej. Śmierć, czyli czarny sztandar, pod którym — niczym pod rozłożystym parasolem — możemy schronić się wszyscy.

Przeczytaj cały tekst

pobierz

Fragmet kraty żeliwnej w wejściu do krypty Marszałka Józefa Piłsudskiego, projekt: Adolf Szyszko-Bohusz, 1937. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W maju 1935 roku zmarł Józef Piłsudski. Ten początkowo lewicowy aktywista, walczący z rosyjską dominacją w Polsce, w reakcji na wybuch I wojny światowej sformował pod patronatem Austrii pierwsze regularne oddziały polskiego wojska, a po jej zakończeniu był jednym z ojców niepodległości Polski. Narastający konflikt z liderami ugrupowań nacjonalistycznych pchnął go w 1926 roku ku militarnemu przewrotowi, co sprawiło, że został realnym, chociaż nie do końca formalnym dyktatorem, często w brutalny sposób realizującym swoje strategie i idee. Niemal dekada jego rządów, aż do śmierci w 1935, to czas autorytarnie realizowanej władzy, ale także okres postępującej modernizacji gospodarczej i społecznej Polski (już w 1918 roku jako jedno z pierwszych państw na świecie wprowadziła prawa wyborcze dla kobiet). Modernizacja z batem w ręku prowadzona była dalej przez jego kontynuatorów aż do wybuchu II wojny światowej. Ważny symboliczny element tzw. rządów pułkowników stanowił kult Marszałka, a centralnym punktem, ideowym zwornikiem całości stało się miejsce pochówku wodza, szczególnie mauzoleum przygotowane w panteonie władców, narodowych bohaterów i artystów, jakim jest dla Polaków średniowieczna katedra królewska na Wawelu w Krakowie. Pochowany w specjalnie przebudowanej krypcie Piłsudski miał nadal łączyć polskie społeczeństwo.

Przeczytaj cały tekst

Dorota Jędruch (1977) — interesuje się problemami współczesnej architektury (zwłaszcza w jej aspekcie społecznym) oraz sztuk plastycznych. Przygotowuje pracę doktorską w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego na temat Trzy modele architektury socjalnej w XX wiecznej Francji. Le Corbusier, Aillaud, Bofill. Pracuje w Sekcji Edukacji Muzeum Narodowego w Krakowie. Wspołkuratorka wystawy Za-mieszkanie 2012. Miasto ogrodów, miasto ogrodzeń w Muzeum Narodowym w Krakowie. Członkini zarządu fundacji Instytut Architektury.

Marta Karpińska (1977) — sekretarz redakcji kwartalnika „Autoportret. Pismo o dobrej przestrzeni”, absolwentka historii sztuki. W latach 2009–2013 redaktorka miesięcznika „Architektura&Biznes”. Członkini fundacji Instytut Architektury.

Dr Dorota Leśniak-Rychlak (1972) — redaktorka naczelna „Autoportretu. Pisma o dobrej przestrzeni”. Z wykształcenia historyczka sztuki i architektka. Kuratorka wystawy: Charles Rennie Mackintosh w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie (1996) i współkuratorka wystaw: 3_2_1. Nowa architektura w Japonii i Polsce w Centrum Manggha w Krakowie (2004), Za-mieszkanie 2012. Miasto ogrodów, miasto ogrodzeń w Muzeum Narodowym w Krakowie. Autorka wstępu do wyboru tekstów Adolfa Loosa, Ornament i zbrodnia, Warszawa 2013. Prezeska fundacji Instytut Architektury.

Dr Michał Wiśniewski (1976) — absolwent historii sztuki i architektury, interesuje się związkami architektury nowoczesnej i polityki. Pracuje w Międzynarodowym Centrum Kultury i na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Autor monografii Ludwika Wojtyczki. Współkurator wystawy Za-mieszkanie 2012. Miasto ogrodów, miasto ogrodzeń w Muzeum Narodowym w Krakowie oraz kurator wystawy Reakcja na modernizm. Architektura Adolfa Szyszko-Bohusza (2013) w tymże muzeum. Członek zarządu fundacji Instytut Architektury.

Koncepcja artystyczna

Jakub Woynarowski (1982) — absolwent Wydziału Grafiki oraz Międzywydziałowej Pracowni Intermediów ASP w Krakowie; obecnie prowadzi zajęcia w Pracowni Rysunku Narracyjnego na macierzystej uczelni. Designer i ilustrator. Grafik, twórca komiksów, artbookow, atlasów wizualnych, filmów, instalacji. Inicjator działań site-specific w przestrzeni publicznej.

www.phantascope.blogspot.com | www.wernalina.blogspot.com